کاشی هفت رنگ اصفهان؛ هنر مصفایی که نایاب شد - دکتر برای تو

به گزارش خبرنگاران، کاشی هفت رنگ اصفهان سده هاست که نظاره گران خویش را شیفته و مدهوش می نماید؛ همان کاشی دلکشی که محمدعلی اسلامی ندوشن نامور در سیمای نگارین و چین وشکن هایش، در رنگ های جاندار و در شاعرانگی هایش چنان اشارت ها و ماجراهای مستوری دید که گفت چکیدۀ تاریخ ایران را باید در آن جست.

این روزها کاشی هفت رنگ اصفهان زبانزد بعضی محافل ملی و دنیای شده است. دلیلش را همه می دانند؛ ثبت اخیرش در عرصۀ بین الملل. اما ما نیز برای آشنایی بیشتر با این کاشی های افسونگر هفت رنگ و درنگ دربارۀ دنیای شدنش، پای صحبت های محمدحسن مقضی پیشکسوت کاشی کاری و مجدالدین تاج رئیس اتحادیۀ صنایع دستی اصفهان نشستیم.

نشانی مستند و پرمنفعت برای هنرمندان نصف دنیا

مجدالدین تاج، رئیس اتحادیۀ صنایع دستی شهرستان اصفهان در گفت و گو با ایسنا توضیح داد: ثبت جغرافیایی رشته های مختلف صنایع دستی ازاین رو که بستر تبلیغات و برندسازی فراهم می نماید، حائز اهمیت بسیار است. بعلاوه پیامدها و منافع مالی در چنین رویدادهایی مهم و اساسی به شمار میرود که در شاخه هایی چون بازاریابی یا مارکتینگ می توان در آن تأمل کرد.

او دربارۀ روند ثبت دنیای این هنر نصف دنیا بیان نمود: کاشی هفت رنگ و اصولاً چنین هنرهایی برای ثبت در عرصۀ دنیای به سیر مراحل قانونی و مشخصی احتیاج دارند. ابتدا از سوی یک NGO یا نهاد مردم نهاد و غیردولتی تقاضای ثبت انجام می شود. در مورد کاشی هفت رنگ نیز اتحادیۀ صنایع دستی استان اصفهان برای ثبت دنیای اش درخواست داد.

تاج گفت: پس از ارائۀ درخواست به تأیید معاونت صنایع دستی میراث فرهنگی احتیاج بود که آن هم انجام شد. در مرحلۀ بعد نیز با توجه به اینکه باید مبلغی نیز واریز شود، از سوی اتاق بازرگانی اصفهان معادل هزار فرانک سوئیس پرداخت شد.

این دانش آموختۀ دکترای مدیریت کسب وکار تأکید کرد: متأسفانه امروزه، بعضی کشورها هنرهای خاص و بومی ما را به نام خودشان ثبت می نمایند. این آسیبی است که ما در حال حاضر با آن روبه رو هستیم. نمونۀ آن نیز چوگان است که چندین کشور نسبت به آن ادعاهایی داشتند. یا همیشه شاهدیم که هنرهای مختلف ایرانی را مردم ترکیه به نام خودشان یا سایر کشورها به دنیاگردان عرضه می نمایند. ثبت دنیای کاشی هفت رنگ اصفهان، می تواند این هنر را از چنین آسیب هایی دور نگه دارد و دست کم دنیایان بدانند که این صنعت دست خاستگاهش به کدام سرزمین برمی شود.

رئیس اتحادیۀ صنایع دستی شهرستان اصفهان با اشاره به اینکه پس از ثبت دنیای یک صنعت باید کوشش کرد و امیدوار بود تا هنرمندان آن شاخه از منافعش بهره مند شوند، اظهار کرد: ثبت دنیای این هنر و هر صنایع دستی دیگری نشانی مهم برای آن محسوب می شود. وقتی هنرمند نشان را از منظر قانونی و دنیای در اختیار داده باشد و پشت محصول خود بزند، قطعاً برای او منافعی در پی خواهد داشت. این هنر کاشی هفت رنگ وقتی صادر شود، بر اساس همین برچسب دنیای همگان پی می برند که برآمده از کشور ایران، شهر اصفهان و یکی از هنرمندان این دیار است.

تاج در انتها یادآور شد: از 600 هزار صنعت دستی که در یونسکو شناخته شده است، حدود 200 مورد آن به اصفهان برمی شود و ریشه در این شهر دارد. این روند باید ادامه یابد و همه برای ثبت دنیای دیگر رشته های هنری نیز کوشش کنیم. تا به امروز 20 رشتۀ صنایع دستی اصفهان ثبت جغرافیایی شده است و سه مورد آن یعنی مینا و قلم کاری و کاشی هفت رنگ در عرصۀ دنیای به ثبت رسیده اند.

آنان که خاک را به هنر کیمیا نمایند

محمدحسن مقضی، پیشکسوت کاشی کاری اصفهان نیز در گفت وگو با ایسنا به رویداد ثبت دنیای کاشی هفت رنگ اصفهان از زاویه ای دیگر نگاه کرد که پس از انتشار خبرش مورد توجه رسانه ها قرار نگرفت. این هنرمند توضیح داد: بعید می دانم که منظور از ثبت دنیای کاشی هفت رنگ اصفهان، کاشی هایی باشد که ساخت و فروش آن ها امروزه در اصفهان مرسوم است، زیرا کاشی های کنونی که در بازار هنر و فرهنگ شهرمان می بینیم، به هیچ وج ارزش ثبت شدن ندارند!

او در مقایسۀ کاشی های هفت رنگ امروزی و آنچه در گذشته چشم ها را خیره می کرد، در سه مسئلۀ رنگ کاشی، کالبدش و طرح آن تأمل کرد و گفت: امروزه، همۀ کاشی های هفت رنگ اصفهان صنعتی هستند و نمی توان از جنبۀ هنری آن ها را با کاشی هفت رنگ سنتی مقایسه کرد. در حال حاضر، همۀ رنگ ها آماده و شیمیایی شده است.

مقضی توضیح داد: به غیراز اینکه رنگ های این نوع کاشی دیگر طبیعی نیست، روند ساخت کاشی نیز دگرگون شده است. دیگر مثل قدیم در کارگاه های کاشی سازی کاشی پخت نمی نمایند. صنعتی کاران، کاشی هفت رنگ را از کارخانه ها خریداری و بعد روی زمینۀ سفیدشان رنگ آمیزی می نمایند. در ضمنً طرح ها نیز همگی با شابلون پیاده می شود و دیگر هنرمند طراح و باحوصله مثل قدیم نداریم.

این کاشی کار اصفهانی اضافه نمود: خاندان موسوی زاده و ایلیا هر دو از کاشی پزان ماهری بودند که اتفاقاً در کاشی هفت رنگ هم مهارت و اعتبار داشتند. پدران این دو خانواده در پخت کاشی هفت رنگ مصداق همان مصرع خاک را به هنر کیمیا نمایند به شمار می رفتند. هنوز هم در این خاندان ها کاشی هفت رنگ با همان هنر ناب و صفای قدیمی ساخته می شود، اما متأسفانه خریدار چندانی ندارد. همه دنبال مقرون به صرفهی هستند. آن هنر ظریفی که به سبک کاشی هفت رنگ سنتی ساخته شود، ارزش مادی اش هم بالا می رود. اما کمتر کسی حاضر است که بابتش پول بدهد.

کو کوزه گر و کوزه خر و کوزه فروش؟!

مقضی دربارۀ کاشی های هفت رنگ سنتی که نمونه های شاخص آن در دو مسجد جامع عباسی یا امام و شیخ لطف اللَه و مدرسۀ چهارباغ یافتنی است، اظهار کرد: کاشی سازان هفت رنگ قدیم خودشان کاشی را از خاک می ساختند. خاکش هم همین خاک اصفهان بود. خاک را گل می کردند، با پا ورزش می دادند و با قالب های دستی کاشی را می ساختند. ضخامت کاشی نیز بین یک سانت و نیم تا 2 سانت و ابعادش نیز 20 در 20 بود.

او در مورد رنگ های کاشی سنتی نیز بیان نمود: کاشی سازان قدیم با بهره مندی از مواد به دست آمده از معادن اطراف اصفهان به رنگ آمیزی کاشی اقدام می کردند. شما اگر به کاشی های هفت رنگ قدیم در ابنیۀ تاریخی نظر کنید، به هیچ وجه برق نمی زنند. با وجود این، مخاطب را به خود جذب می نمایند. زیر گنبد مسجد شاه یا مدرسۀ چهارباغ را تصور کنید یا رنگ لاجوردی سردر شیخ لطف اللّه را به خاطر آورید، واقعاً چشم نواز و خیره نماینده اند. آرامش خاصی در آن ها نهفته است. آدم دوست دارد روزها بایستد و فقط نگاهشان کند.

این پیشکسوت هنر کاشی کاری با اشاره به این نکته که شاخص ترین کاشی های هفت رنگ از دوران صفویه در اصفهان، ظهور کرد، چنین توضیح داد: آن همه جاذبه در آثار معماری صفوی، متأثر از روش ساخت کاشی ها بود که دیگر امروزه منسوخ شده است. کاشی های هفت رنگ کنونی آن قدر شفقی و براق شده اند که نمی توان به آن ها خیره شد! توی ذوق می زند! بعلاوه بعد از مدتی به خاطر آفتاب خوردگی رنگش را از دست می دهد و عمرش هم زیاد نیست. این ارزش ثبت دنیای ندارد.

مقضی تأکید کرد: کاشی کاری های امروز همگی مقرون به صرفه قیمت هستند. اگر هنر کاشی قدیم را می خواهیم باید هزینه اش را هم بدهیم. در گنبد مسجد امام نیز در پی مقرون به صرفهی رفتند که آن بلاها سرش آمد. کاشی های هفت رنگ امروز با گذشته مقایسه شدنی نیست. هنری نیست که بخواهیم ساعت ها به آن خیره شویم. دربارۀ شرایط فعلی کاشی هفت رنگ سنتی باید خیالتان را راحت کنم و بگویم کو کوزه گر و کوزه خر و کوزه فروش؟!