گونه شناسی بادگیرهای سنتی در معماری مسکونی استان هرمزگان - دکتر برای تو

همراه دور زمین باشید و با تور روسیه ارزان از کاخ کرملین دیدن کنید و در شهرهای زیبای مسکو و سوچی گشتی بزنید و خاطرات زیبایی برای خود رقم بزنید.

معماری بادگیر

بادگیرها سازه های سنتی در معماری اصیل ایران هستند که با عملکردی یکسان، ساختارهای گوناگونی دارند. آنالیز بادگیرهای موجود در نقاط مختلف ایران نشان می دهد که تفاوت های ساختاری آن ها از احتیاج اقلیمی و تکامل معماری سرچشمه گرفته است.

با مطالعه در ساختمان بادگیرها می توان بادگیرها را به سه دسته تقسیم کرد که عبارت اند از بادگیر اردکانی، بادگیر کرمانی و بادگیر یزدی.

بادگیر اردکانی بیشتر در منطقه اردکان دیده می گردد که برای چشمه های بادگیر رو به باد مطبوع اصفهانی بوده است و از سمت غرب، شرق و جنوب منفذی ندارد. ساختار این بادگیرها از لحاظ معماری، ساده و از لحاظ مالی مقرون به صرفه است. در بعضی از شهرهای جنوبی ایران مانند بندرعباس، بوشهر و ... که در مجاورت دریا هستند، بادگیرهای یک طرفه ای روبه دریا ساخته شده تا بادهایی را که از روی آب گذشته و به صورت نسیم خنکی درمی آیند به فضای داخلی ساختمان انتقال دهند.

بادگیر کرمانی از نظر معماری، ساده و تقریباً کوچک هستند و چون دوطرفه هستند به آن ها بادگیر دوقلو نیز می گویند. کارکرد این بادگیرها نسبت به بادگیرهای اردکانی دقیق تر است زیرا فشار باد، موجب تخلیه سریع هوای گرم و آلوده می گردد.

بادگیر یزدی که از سایر انواع بادگیرها عظیم تر است، معمولاً به صورت چهار طرفه ساخته می گردد و ارتفاع آن زیاد است. این نوع بادگیر از نظر معماری از سایر انواع بادگیرها پیچیده تر و زیباتر بوده که از زیباترین و بلندترین از این نوع، بادگیر باغ دولت آباد یزد است.

بادگیرها از اجزا مختلفی تشکیل می شوند که بعضی از آن ها جنبه زیبایی شناسانه دارد و بعضی به شدت در عملکرد بادگیر نقش دارند. شناخت این اجزا به فهم بهتر ساختار بادگیرها یاری شایانی خواهد نمود.

اجزای بادگیر عبارت اند از قفسه که قسمت رأس بادگیر است و شامل مجاری عبور دهنده جریان هوا است، ساقه آن بخش از بدنه بادگیر که حدفاصل قفسه و بام قرار گرفته است و تیغه، تیغه ها عناصری متشکل از خشت و آجر هستند که کانال بادگیر را به چند کانال کوچک تقسیم می نمایند. تیغه ها به دو نوع تیغه های اصلی و فرعی تقسیم می شوند.

در بادگیرهای هرمزگان هر دو نوع وجود دارد. تیغه اصلی به دیواره های عمودی گفته می گردد که درون مجرای بادگیر ساخته می شوند و از سقف بادگیر تا ارتفاعی که زیر بادگیر سرگیر نباشد، پایین آورده می شوند. این تیغه ها بین 18 تا 25 سانتی متر ضخامت دارند. تیغه های اصلی تا مرکز برج ادامه پیدا می نمایند و برخلاف تیغه های بادگیر یزد که به فرم های متنوعی دیده می شوند در هرمزگان تیغه ها با فرم X شکل دیده می شوند. ارتفاع تیغه های اصلی از کف اتاق بادگیر در بادگیرهای گوناگون تقریباً به یک اندازه است و بین 180 تا 190 سانتی متر از کف فاصله دارند.

در دهانه ورودی باد در بادگیر (قفسه) گاهی تیغه هایی با عرض 12-8 سانتی متر دیده می گردد که از عرض دیوار بیرونی بادگیر پیش تر نمی فرایند و به آن ها تیغه فرعی گفته می گردد. در هرمزگان به ندرت می توان تیغه فرعی مشاهده کرد. در بادگیرهای یزد به خاطر فرم مستطیل بسیاری از پلان ها و تفکیک پلان بادگیر به کانال های کوچک تر به یاری تیغه های اصلی و به دلیل اینکه هر کانال باید تنها از یک سمت منفذ ورود باد داشته باشد، بنابراین بعضی از منافذ در بعضی از جبهه ها به ویژه جبهه طولی بادگیر با خشت بسته می گردد تا عبور جریان باد برای هر کانال تنها از یک سمت مهیا گردد.

در هرمزگان از آنجاکه فرم پلان مربع و یا تناسباتی نزدیک مربع دارد و فرم تیغه ها نیز X شکل است، این امکان را به وجود می آورد که کانال های فرعی به وجود آمده با تیغه ها تنها از یک سمت، باد دریافت نمایند و لزومی به بستن بخشی از دهانه ورودی باد وجود ندارد در نتیجه، منفذ بسته در بادگیرهای هرمزگان وجود ندارد.

منافذ باز و بسته، در نمای بادگیرها به هر فضایی که مابین دوتیغه (چه تیغه اصلی باشد و چه فرعی) قرار گیرد منفذ گفته می گردد و چنانچه باز باشد و هوا بتواند از میان آن عبور کند منفذ باز و در غیر این صورت منفذ بسته نامیده می گردد.

آنالیز نحوه عملکرد بادگیر

عملکرد شبانه و روزانه بادگیر در زمانی که سرعت باد صفر است، در شب به علت پایین بودن دمای محیط و تشعشع حرارتی از سطح دیوارهای خارجی بادگیر به آسمان، مقداری انرژی سرمایی در جرم ساختمان بادگیر ذخیره می گردد. در ساعات اولیه صبح، در اثر نیروی شناوری مقداری هوا وارد ساختمان می گردد، در اوایل شب به علت گرم بودن دیوارهای بادگیر، چگالی هوای داخل ستون بادگیر نسبت به چگالی هوای محیط کم می گردد، در اثر اختلاف چگالی، هوا از داخل بادگیر به محیط راهنمایی می گردد. در اثر تشعشع خورشید در طی روز، دمای دیوارهای بادگیر بالا می رود و هوای داخل ستون بادگیر نسبت به هوای محیط سبک تر می گردد. بنابراین هوای داخل ساختمان به وسیله بادگیر به محیط راهنمایی می گردد. در واقع در این حالت بادگیر، مانند یک دودکش عمل می کند.

عملکرد بادگیر زمانی که باد با سرعت مناسبی بوزد، در هنگام وزش باد، هوای خنک در شب به وسیله خود بادگیر وارد ساختمان می گردد و در اوایل صبح نیز هوا با عبور از ستون بادگیر که در شب قبل مقداری انرژی سرمایی در خود ذخیره نموده، خنک می گردد. در روز نیز هوا با کمی تغییرات درجه حرارت، وارد ساختمان می گردد.

ویژگی های سازه ای

آن بخش از بادگیر که حدفاصل دهانه و بام واقع شده است، ستون بادگیر نامیده می گردد. هر چه بادگیر بلندتر باشد ستون آن نیز بلندتر خواهد بود. ستون بادگیرهای هرمزگان یکپارچه و فاقد هرگونه بخش کردن های افقی است و اما بخش کردن های عمودی با قوس های مدور نیز دیده شده است که جنبه تزیینی دارند و فاقد هرگونه عملکردی هستند.

کانال بادگیر

کانال بادگیر، مجرایی است که به دلیل وجود تیغه های داخلی بادگیر به وجود می آید و در نتیجه به لحاظ فرم و شکل متأثر از فرم تیغه های اصلی و چگونگی تقسیم بندی کانال اصلی بادگیر هستند. تفکیک بادگیرهای هرمزگان با تیغه های ضربدری شکل باعث می گردد تا چهار کانال منشوری شکل با قاعده مثلث متساوی الساقین و یا متساوی الاضلاع در هر بادگیر ایجاد گردد. هر کانال از وجه قاعده مثلث در قسمت قفسه بادگیر می تواند باد را دریافت کند.

مصالح، بافت و رنگ بادگیرها

اهمیت مواد تشکیل دهنده کالبد بادگیر به عنوان عنصری با کارکرد اقلیمی واضح است. برخلاف عدم احتیاج به ذخیره گرمایی، استفاده از مصالح خشت و آجر در مناطق گرم و مرطوب هرمزگان به وضوح دیده می گردد، که احتمالاً به دلیل استفاده از مصالح بوم آورد بوده است. ضمناً این که ملات به کار گرفته شده، گچ و ساروج است که مانع نفوذ رطوبت به داخل جداره های بادگیر می گردد. چراکه بخار آب موجود در هوا در این اقلیم به صورت قطرات شبنم بر روی سطحی که دمای آن کمتر از نقطه شبنم هوای محیط زیست است، می نشیند و اگر نفوذپذیری رطوبتی دیوارها و سطح بنا زیاد باشد، این قطرات به دلیل فشار اسمزی یا مکش مصالح، در دیوار نفوذ نموده و هم باعث تخریب سطوح بنا شده و هم املاح موجود در مصالح، به کار برده شده در دیوارها را با خود به سطح خارجی راهنمایی می کند. ضمناً رنگ رویه خارجی بادگیر به دلیل استفاده از ملات گچ و ساروج، سفیدرنگ است که خود مانع جذب اشعه خورشید و بازتاب بیشتر آن می گردد و سطح صیقلی آن نیز در بازتاب بیشتر پرتوها یاری شایان توجهی خواهد نمود. لذا نوع استفاده از مصالح برای ساخت بادگیر خود گویای تطبیق آن با اقلیم است که بهره وری بیشتر آن را در راستای کارکرد اقلیمی اش فراهم می آورد.

تزیینات

تزیینات بادگیرها به ندرت در هرمزگان دیده می شوند و علت آن را شاید بتوان توانایی مالی پایین مردم استان و ساختن بنا با حداقل هزینه دانست. تنها در مواردی خاص ازجمله بادگیرهای خانه های تاجران هرمزگانی می توان این تزیینات را مشاهده کرد و مهم ترین دلیل آن این بوده که تاجران هرمزگانی به وسیله دریا تبادلات تجاری با هندی ها داشتند و با کشتی به کشور هند سفر می کردند که این مبادلات تجاری و آمدورفت به طورقطع تأثیراتی در حوزه مبادلات فرهنگی نیز میان دو سرزمین به دنبال داشته است.

تأثیر معماری هند در بادگیرهای هرمزگان قابل مشاهده است، ازجمله کنگره هایی که در لبه بام ساختمان های هندی به کاررفته سات، این کنگره ها در قسمت های بالایی بادگیرهای هرمزگان نیز به چشم می خورد که آن ها گاهی حتی با چوب و یا ورق آلومینیومی ساخته می شدند و بر فراز بام بادگیر با میخ نصب می شدند.

فرم بام بادگیر

بادگیرهای هرمزگان همگی سقف مسطح دارند. پوشش سقف از تیر چوبی، حصیر خرما و کاه گل است. شایان ذکر است که به منظور ایجاد عیق حرارتی و رطوبتی در سقف بنا، سطح ورقه های چوبی با یک لایه خاک رس مرطوب و دولایه کاه گل پوشانده می گردد تا قشرهای یکدست و همگنی بر روی چوب ها به وجود آید.

آب رو بام بادگیر

به منظور تخلیه آب باران روی سقف بادگیر همچون دیگر قسمت های پوشیده ساختمان، تعبیه آب رو در آن الزامی است. این آب رو گاهی به صورت شکافی نمایان از بالا تا پایین نمای ساختمان ادامه می یابد. در بعضی موارد آب روی بام با یک سوراخ در سقف و یک شیار عموی در امتداد یکی از تیرهای چهارگانه بادگیر تأمین شده است. در بعضی نمونه های دیگر نیز به جای این شیار آب را با لوله های پی وی سی به پایین منتقل می نمایند. در مواردی نیز تنها به ایجاد چند سوراخ در سقف بادگیر که آب را روی سطح نمای بادگیر رها می نمایند، اکتفا شده است.

ارتفاع بادگیر

بادگیرهای هرمزگان همچون بادگیرهای سایر مناطق گرم و مرطوب ایران در مقایسه با بادگیرهای اقلیم گرم و خشک ایران، کوتاه هستند. بادگیرهای هرمزگان برخلاف بادگیرهای یزد در سیمای شهری با ارتفاع های متفاوت خودنمایی نمی نمایند؛ بلکه به طور تقریبی می توان گفت بیشتر بادگیرهای شهر هم ارتفاع هستند و یا اینکه حداقل ارتفاع کمی با یکدیگر دارند.

آنچه تا به امروز در خصوص ارتفاع گفته شد مربوط به طول کانال است نه فاصله سقف آن از کف زمین. چراکه در خصوص خانه های دوطبقه دیده شده است که بادگیر بر فراز طبقه دوم ساخته شده است و تنها به اتاق پذیرایی تابستانه طبقه دوم سرویس دهی می کند. درنتیجه ممکن است بادگیری در سیمای شهر و محله به دلیل قرار دریافت بر بالای سقف طبقه دوم بلندتر به نظر آید. این بادگیرهای طبقه دوم نیز هیچ گاه به طبقه اول سرویس نمی دهند.

شاید دلیل کاهش ارتفاع بادگیرهای هرمزگان، خصوصیات ویژه باد در این اقلیم باشد. نسیم دریا و خشکی به جهت عبور از دریا و رطوبت بالای این مناطق سنگین است و برخلاف بادهای کویری که خشکند و در ارتفاعات بالاتر شرایط مطلوب تری دارند، بادهای این شهر در ارتفاع پایین تر مطلوب ترند. نسیم دریا و خشکی که در صبح و عصر با تفاوت تغییر دمای سطح آب وخاک مجاور دریا ایجاد می گردد، در ارتفاع کمی از سطح دریا و خشکی می وزد و به همین دلیل ارتفاع بادگیرها ببین 75/2 تا 8 متر بوده است و ارتفاع بالای 9 متر متعلق به بادگیرهایی است که پرفراز خانه دوطبقه قرار دارند.

فضاهای سرویس دهنده

بادگیر در خانه های هرمزگان با توجه به کارکرد سرمایشی آن، برای فضاهای نشیمن در تابستان مورداستفاده قرار می گیرد. در هر خانه به طورمعمول دو بادگیر وجود دارد و برای خانه های کوچک یک بادگیر تعبیه می گردد. اتاق بادگیر که به تعداد بادگیرهای هر خانه در آن وجود دارد، تنها فضای سرویس دهنده بادگیرهای هرمزگان است و مطلوب ترین فضای موجود خانه در طول روز است و از آن برای استراحت یا جمع شدن اعضای خانواده و گاه صرف غذا استفاده می گردد و به شکل های مختلفی توسط زیرانداز، کف پوش و نقاشی از اره ها از اتاق های دیگر متمایز است. این اتاق یا در طبقه همکف و یا در طبقه اول در نظر گرفته می گردد.

به دلیل بالا بودن سطح آب زیرزمینی، خانه ها برخلاف خانه های یزد زیرزمین ندارند و خانه ها بیشتراً یک طبقه اند و در مواردی خانه دوطبقه دیده شده که در خانه های دوطبقه نیز یک اتاق بادگیر در طبقه دوم نیز وجود دارد. اتاق بادگیر اتاقی مستطیل شکل است که عرض آن هم عرض بادگیر بوده و یا کمتر از 5/0 متر بیش از آن در نظر گرفته می شده است. طول اتاق بادگیر در رنج میان 5/1 برابر طول بادگیر تا 3 برابر آن متغیر است.

بازشوهای اتاق بادگیر

بازشوهای اتاق بادگیر به گونه ای تعبیه شده اند که برقراری جریان هوا و کارکرد بادگیر را آسان می نمایند؛ به گونه ای که امکان ورود و خروج هوا علاوه بر در، توسط روزه های روی در، پنجره ها و روزن های نوار منتهی الیه بالای دیوار تأمین می گردد.

سازه بادگیرها

ازآنجاکه کالبد بادگیر برای دریافت باد تا ارتفاعی بیش از ارتفاع خود ساختمان ها اوج می گیرد و دهانه های مکنده باد نیز مقاومت آن را در برابر نیروهای جانبی کاهش می دهد، لذا اهمیت عناصر پایدار نگهدارنده آن در مقابل نیروها واضح می کند. در بادگیرهای هرمزگان نیز کلاف های چوبی به چشم می خورد که جنس چوب به کار گرفته شده در مقابل رطوبت، پوسیدگی و موریانه مقاوم است. این چوب به نام چندل معروف بوده که از هندوستان تهیه می شده است و در دوره های بعد از چوب های چهار تراش به نام مربع استفاده شده است. لذا در خصوص سازه تفاوت جندانی میان بادگیرهای مناطق گرم و خشک کویری مانند یزد و هرمزگان دیده نمی گردد و تنها جنس چوب به کار گرفته شده در هرمزگان با توجه به ویژگی های اقلیمی منطقه انتخاب شده است.

نحوه ساخت بادگیرها در هرمزگان

پلان بادگیرها را حدود 3*3 متر می گیرند و بدنه و تیغه های آن را با سنگ های برش خورده و صاف محلی در ابعاد 20 سانتی متر با ملات گچ وخاک می سازند. در هر مترمربع ارتفاع یک جفت چوب چندل به شکل ضربدر قرار می دهند. برای پوشش نهایی از تیرهای چوبی و شبکه حصیر (مانند سقف معمولی) یا بلوک های خشتی استفاده می گردد.

تیرهای داخل تیغه ها نقش مهمی در استهلاک نیروهای کششی و خمشی ایجاد شونده داخل بدنه دارند. دوتیغه متقاطع درصورتی که در محل رأس ها به هم متصل باشند از صلب ترین سازه هاست.

بادگیرهای هرمزگان به لحاظ تنوع معماری با بادگیرهای یزد قابل مقایسه نیستند و بسیار ساده و یک فرم هستند و برخلاف شباهت فرمی شان به یکدیگر می توان به لحاظ چگونگی استقرار در پلان خانه و همچنین نما دسته بندی کرد.

همان طوری که نحوه ساماندهی فضاها در خانه های هرمزگان به یک شکل نیست، نحوه قرارگیری بادگیرها در منازل نیز یکسان نیست و بسته به نوع ساماندهی کل خانه و زیربنای خانه متغیر است، درنتیجه تأثیرگذاری بادگیر به عنوان نقطه اوج خط آسمان هر خانه نیز متفاوت است. پس به طورکلی می توان گفت تفاوت نحوه استقرار بادگیرها در پلان به چگونگی طراحی پلان مربوط است. در بیشتر خانه های عظیم در هرمزگان دو بادگیر و یا بیشتر و در خانه های کوچک تر یک بادگیر دیده می گردد. خانه های هرمزگان با توجه به تعداد بادگیرهای آن ها به پنج دسته تقسیم می شوند که عبارت اند از:

1ـ خانه های تک بادگیر

این خانه ها زیربنای متوسط 300 مترمربع دارند، بنابراین به نسبت کوچک هستند. در این خانه ها فضاهای اصلی در سه طرف خانه قرارگرفته اند. و در ضلع چهارم فضاهای خدماتی در نظر گرفته می گردد. در این خانه ها نیز با توجه به وسعت کم خانه، یک اتاق تابستانی وجود دارد که یک بادگیر نیز تهویه آن را میسر می سازد.

2ـ خانه های دو بادگیر

این گونه خانه ها بیشتر در منطقه بندرلنگه رایج است. دو اتاق بادگیر در دو جبهه مقابل هم در حیاط قرار می گیرند و دو بادگیر بر فراز هرکدام از اتاق ها دیده می گردد. با توجه به موقعیت قرارگیری بادگیر و اتاق بادگیر نسبت به محور تقارن حیاط نیز می توان این گروه را به سه دسته تقسیم بندی کرد که عبارت اند از:

الف) در این گونه بادگیرها و اتاق بادگیرها نسبت به مرکز حیاط قرینه هستند.

ب) خانه هایی که در آن ها دو بادگیر و اتاق مجاورشان نسبت به آکس حیاط قرینه نیستند اما در وجود مقابل هم در حیاط قرارگرفته اند.

پ) خانه هایی که دو بادگیر هرکدام در اضلاع عمود بر هم حیاط در نظر گرفته شده اند و یکی از آن ها در مجاورت ورودی است و مؤکد ورودی نیز است.

3ـ خانه های سه بادگیر

این خانه ها دوطبقه هستند و به طورمعمول دو بادگیر در دو طرف حیاط وجود دارد و بادگیر سوم برای سرویس دهی به طبقه دوم تعبیه شده است. بادگیر سوم کنار ورودی خانه واقع شده است و تأکیدی بر ورودی خانه نیز محسوب می گردد. ضمناً بادگیر سوم تنها به اتاق پذیرایی تابستانی در طبقه دوم سرویس دهی می کند و در هرمزگان بادگیری که بتواند به دو فضا در دوطبقه مختلف سرویس دهی کند، وجود ندارد.

4ـ خانه های چهار بادگیر

وسعت ابعاد خانه و گستردگی فضاها در بعضی خانه های متعلق به تاجران ثروتمند موجب شده است تا در طراحی پلان فضاهای بیشتری در نظر گرفته گردد. یعنی چهار اتاق نشیمن و پذیرایی در چهار طرف حیاط طراحی شده است که چهار بادگیر در چهارگوشه آن برای تهویه آن ها در نظر گرفته شده است.

5ـ خانه های پنج بادگیر

این نمونه بسیار نادر است و تنها در بندرلنگه می توان نمونه آن را یافت. مانند خانه فکری که اکنون زیر نظر میراث فرهنگی بندرلنگه است. این خانه متعلق به آقای فکری تاجر سرشناس مروارید بوده است که در دوران قاجاریه ساخته شده است. در این خانه تالارهای عظیم و اتاق هایی برای کارهای تجاری و پذیرایی وجود دارد که پنج اتاق آن بادگیر دار است. بادگیرهای این خانه جز بلندترینی بادگیرهای شهر بندرلنگه محسوب می شوند.

گونه شناسی بادگیرهای بندرلنگه در نما

فرم قفسه بادگیرهای هرمزگان به سه شکل دیده می گردد.

1ـ مستطیل

2ـ مربع

3ـ مستطیل عمودی

بر این اساس بادگیرهای هرمزگان را می توان به سه دسته تقسیم بندی کرد که عبارت اند از:

الف) در بادگیرهایی که فرم قفسه آن مستطیل افقی است، ارتفاع قفسه بادگیرها بین 79/1 تا 7/2 متر است و تناسبات قفسه (نسبت طول به ارتفاع) بین 63/0 تا 95/0 است. بدون توجه دقیق پیرامون تناسبات قفسه بادگیر و با توجه به تیر چوبی افقی که همانند بادبند، دهانه بادگیر را در مقابل نیروهای جانبی حفظ می کند می توان این گونه را تشخیص داد. در این گونه تنها یک تیر چوبی افقی در دهانه بادگیر دیده می گردد.

ب) بادگیرهای دارای قفسه مربع شکل معمولاً دو تیر چوبی افقی در برابر نیروهای جانبی محافظت می گردد.

پ) در فرم قفسه عمودی تناسبات قفسه (نسبت طول به ارتفاع) بین 1/1 تا 22/1 است و سه تیر چوبی افقی در دهانه بادگیر کار گذاشته شده است.

به طورکلی می توان گفت بادگیرهای بلند، فرم قفسه کشیده ای دارند و فرم هندسی آن مستطیل عمودی است و بادگیرهای کوتاه بافرم قفسه مستطیل افقی ساخته شده اند.

معایب بادگیرهای سنتی هرمزگان

ـ کاربردی بادگیرهای سنتی هرمزگان معمولاً در ساختمان کم ارتفاع یک تا دوطبقه است و در ساختمان های بلندمرتبه امروزی قابلیت استفاده را ندارند و بیشتر جنبه نمادین و تزیینی رادارند.

ـ بادگیرها معمولاً رو به جهت باد مطلوب ساخته می شوند بااین حال در مواقعی که این باد دارای گردوغبارهایی باشند، موجب ایجاد عدم آسایش می شوند.

ـ دمای هوایی که از بادگیر وارد ساختمان می گردد تقریباً با دمای هوای محیط برابر است.

ـ ساخت بادگیرهای مرتفع برای رسیدن به شدت باد مناسبت، هزینه هنگفتی را به کار تحمیل می کند.

نتیجه گیری

بادگیرهای هرمزگان به لحاظ تنوع معماری بسیار ساده و یک فرم هستند و برخلاف شباهت فرمی شان به یکدیگر می توان به لحاظ چگونگی استقرار در پلان خانه و همچنین نما، دسته بندی کرد. همان طوری که نحوه سامان دهی فضاها در خانه های هرمزگان به یک شکل نیست، نحوه قرارگیری بادگیرها در منازل نیز یکسان نیست و بسته به نوع ساماندهی کل خانه و زیربنای خانه متغیر است. درنتیجه تأثیرگذاری بادگیر به عنوان نقطه اوج خط آسمان هر خانه نیز متفاوت است. به طورکلی می توان گفت تفاوت نحوه استقرار بادگیرها در پلان به چگونگی طراحی پلان نیز مربوط می گردد. در بیشتر خانه های عظیم در هرمزگان دو بادگیر و یا بیشتر و در خانه های کوچک تر یک بادگیر دیده می گردد. خانه های تک بادگیر دارای زیربنای متوسط 300 مترمربع است و لذا به نسبت کوچک هستند. در این خانه ها یک سمت حیاط فضاهای خدماتی اختصاص یافته و فضاهای اصلی در سه طرف خانه قرارگرفته اند. در این خانه ها نیز با توجه به وسعت کم خانه، یک اتاق تابستانی وجود دارد که یک بادگیر نیز تهویه آن را میسر می سازد.

خانه های دو بادگیر، اتاق بادگیر در دو جبهه مقابل هم در حیاط واقع شده است. خانه های سه بادگیر معمولاً دوطبقه هستند و به طورمعمول دو بادگیر در دو طرف حیاط وجود دارد و بادگیر سوم برای سرویس دهی به طبقه دوم تعبیه شده است. بادگیر سوم کنار ورودی خانه واقع شده است و تأکیدی بر ورودی خانه نیز محسوب می گردد. ضمناً بادگیر سوم تنها به اتاق پذیرایی تابستانی در طبقه دوم سرویس دهی می کند و در هرمزگان بادگیری که بتواند به دو فضا در دوطبقه مختلف سرویس دهی کند وجود ندارد. خانه های چهار بادگیر متعلق به تجار ثروتمند است و در طراحی پلان فضاهای بیشتری در نظر گرفته شده است. یعنی چهار اتاق نشیمن و پذیرایی در چهار طرف حیاط طراحی شده است که چهار بادگیر در چهارگوشه آن برای تهویه آن ها در نظر گرفت شده است. خانه های پنج بادگیر نمونه ای بسیار نادر است و در منطقه بندرلنگه می توان یافت.

بادگیرهای هرمزگان با کمترین دقت نظری پیرامون تأثیرگذاری شان در سیمای شهری شکل گرفته اند. فقط بادگیرهایی که متعلق به خانه های تجار بوده اند دارای نما است.

ارتفاع متفاوت قفسه بادگیرها، معیار مناسبی برای دسته بندی آن ها بر مبنای نمایشان است. بنابراین بادگیرهای بلند، فرم قفسه کشیده ای دارند و فرم هندسی آن مستطیل عمودی است و بادگیرهای کوتاه بافرم قفسه مستطیل افقی ساخته شده اند.

رطوبت بالای هرمزگان باعث شده تا احتیاجی با ایجاد سرمایش تبخیری احساس نگردد و بادگیرهای این استان تنها با ایجاد سیرکولاسیون هوا و جابجایی، اتاق را تهویه می نمایند. بالا بودن سطح آب زیرزمینی و رطوبت زیادی که از کف به فضاها نفوذ می کند باعث شده تا زیرزمینی وجود نداشته باشد. بادگیرها تنها به اتاق بادگیر که یا در طبقه همکف یا در طبقه دوم قرارگرفته است، سرویس می دهند.

منابع و مآخذ

ـ محمودی مهناز و مفیدی، سید مجید (1387) تحلیلی بر گونه شناسی معماری بادگیرهای یزد و یافتن گونه بهینه کارکردی، نشریه هنرهای زیبا، شماره 36، ص28.

ـ مزیدی، محسن و مزیدی، محمد (1387)، تحلیل عددی عملکرد بادگیرها به عنوان دستگاه های سرمایشی انفعالی در مناطق گرم و خشک، نشریه انرژی ایران، شماره 28، ص 40

ـ مزیدی، محسن و دهقانی، علیرضا (1379)، مشخص جریان کلی هوا در بادگیرها به عنوان عامل های تهویه مطبوع سنتی در ساختمان های قدیمی، مجله نامه مکانیک شریف، شماره 8، ص 65-58

ـ دهقانی، علیرضا (1385)، آنالیز تاریخچه و سیرتکاملی بادگیرها این پدیده زیبا و عامل تهویه مطبوع سنتی، نشریه تهویه و تبرید، سال سوم، شماره 19، ص 6-5

پرنیا، محمد کریم (1348) بادگیر و خیشخان، مجله باستان شناسی و هنر ایران، شماره 4، ص 51-43

ـ محمودی، مهناز و مفیدی، سید مجید (1382) تأثیر اقلیم بر کالبد بادگیرهای یزد و بندرلنگه، مجموعه مقالات سومین همایش بهینه سازی مصرف سوخت، ص 242-238

ـ محمودی، مهناز و مفیدی، سید مجید (1390) آنالیز چگونگی تأثیرگذاری پلان معماری بادگیرها در کاهش دمای محیط، علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره سیزدهم، شماره یک، ص 86-85

ـ خدابخشی، شهره و مفیدی، سید مجید (1380) ساخت وساز پایدار در ارتباط با معماری سنتی ایران، مجموعه مقالات سومین همایش ملی انرژی ایران، ص 611