خبرنگاران ژان ژاک روسو؛ فیلسوفی تاثیرگذار در امر تعلیم و تربیت

به گزارش دکتر برای تو، تهران-خبرنگاران- ژان ژاک روسو نویسنده، نظریه پرداز سیاسی و از جمله برجسته ترین نمایندگان فلسفه روشنگری سده هجدهم به شمار می رود که تفکر سیاسی و اخلاقی را به مسیرهای جدیدی سوق داد و با انتشار اثری به نام امیل روی سبک زندگی مردم نیز تأثیر عمیقی گذاشت.

خبرنگاران ژان ژاک روسو؛ فیلسوفی تاثیرگذار در امر تعلیم و تربیت

ژان ژاک روسو در 28 ژوئن 1712میلادی در ژنو دیده به جهان گشود. روسو مادر خود را در هنگام تولد از دست داد، او در این خصوص می گفت: پدرم خود را وقف من نموده بود اما هرگز نگذاشت فراموش کنم که من موجب مرگ مادرم شده ام. پدر روسو ساعت ساز بود و همیشه روسو را به خواندن تشویق می کرد. این مطالعات در پرورش روحی روسو تاثیر زیادی گذاشت. با این همه او از سال های نوجوانی خود راضی نبود و به همین دلیل در 16 سالگی زادگاه خود را ترک کرد و مدت ها در شهرهای گوناگون فرانسه به شغل های گوناگونی مانند معلمی سرخانه، منشی گری و دفترداری پرداخت. روسو در این سال ها کوشش می کرد، وارد محافل مرفه پاریس شود و همزمان در حلقه های ادبی این شهر برای خود اعتباری کسب کند. وی فعالیت هایی در زمینه طنزپردازی، شاعری و آهنگسازی اوپرا داشت که هیچ یک برای او آوازه ای در پی نداشت در 33سالگی، زندگی شخصی روسو دستخوش تحولی عمده شد. او با خدمتکاری بی سواد به نام ترزه آشنا شد و بقیه عمر خویش را با او گذراند. ترزه پنج فرزند به جهان آورد اما روسو همه آنها را به پرورشگاه دولتی سپرد. در جایی گفته است: بعدها دریافتم که این کارم درست نبود

قرارداد اجتماعی اثری فاخر در فلسفه سیاسی

نخستین موفقیت ادبی روسو در 37 سالگی و زمانی به دست آمد که در یک مسابقه مقاله نویسی درباره اینکه آیا هنر و علم در بهبود اصول اخلاق نقش دارند یا خیر، شرکت کرد. او در مقاله خود با استدلال به این پرسش پاسخ منفی داد و جایزه را از آن خویش کرد. چند سال بعد، چندین مقاله و کتاب نوشت که مهمترین آنها عبارتند از: قرارداد اجتماعی و امیل. کتاب قرارداد اجتماعی ژان ژاک روسو، بی شک یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین آثاری است که تا به امروز در فلسفۀ سیاسی نگاشته شده است. فصل نخست قرارداد اجتماعی با این عبارت مشهور آغاز می شود که دغدغه روسو را به خوبی نشان می دهد: انسان آزاد آفریده شده است، اما همه جا در بردگی به سر می برد. برخی ها خود را صاحب اختیار دیگران می دانند حال آنکه خود از آن ها برده ترند. این تغییر چگونه انجام شده است؟ نمی دانم. چه چیزی می تواند این امر را مآغاز جلوه دهد؟ تصور می کنم، بتوانم به این پرسش پاسخ دهم. قرارداد اجتماعی به طورکلی از چهار بخش تشکیل شده است که عنوان هر کدام از آن ها کتاب است و هر کتاب نیز شامل چند فصل است. روسو در این چهار بخش یا کتاب تقریباً همه موضوعات مرتبط با فلسفه سیاسی را مورد بحث و آنالیز قرار داده و در آن ها موضع گیری نموده و نظر خاص خود را به صراحت گفته است. همچنین او در سراسر کتاب با فیلسوفان پیش از خود همچون افلاطون، ارسطو، ماکیاولی، هابس، گروسیوس، مونتسکیو و... رو در رو می شود و گاه سخت به آن ها می تازد. کتاب قرارداد اجتماعی نیز با وجود اینکه کتاب کوچکی است اما موردتوجه همه فیلسوفان سیاسی بعدی و بسیار اثرگذار بود و همچنان نیز موافقان و مخالفان زیادی دارد. به همین دلیل از زمان انتشارش واکنش های زیادی را برانگیخت. به عنوان نمونه کانت، شیفته اندیشه های اخلاقی روسو بود. لرد اکتن اندیشمند انگلیسی سده نوزدهم بر این باور بود که روسو با قلم خود تأثیری گذاشت، بیش از ارسطو یا سیسیرون یا آگوستین قدیس یا توماس آکویناس قدیس یا هر انسان دیگری که پا به عرصه هستی نهاده است. در مقابل، مادام دو استال بانوی فاضل و نامدار فرانسوی با نگاهی کاملاً منفی گفته است، روسو هیچ چیز تازه ای نگفت اما همه چیز را به آتش کشید. همچنین آیزایا برلین، روسو را یکی از افرادی می داند که به آزادی بشریت خیانت نموده اند.

روسو از بنیانگذارن علم تعلیم و تربیت

ژان ژاک روسو را از بنیانگذارن علم تعلیم و تربیت می دانند. روسو نوشته های متعددی در حوزه آموزش نوشته است که هنوز مورد استناد واقع می شوند، از میان این نوشته ها کتاب امیل ماجرای کودکی خیالی است که روسو خود مسوولیت تربیت وی را به عهده گرفته است و در واقع از این طریق سعی در نشان دادن شیوه صحیح تربیت دارد. اهمیت این کتاب تا جایی است که گفته می شود، نسل اول بعد از انقلاب فرانسه تحت تاثیر این نوع تربیت قرار گرفته است و اصلاحات آموزش به این کتاب باز می شود. این کتاب در پنج بخش و متناسب با دوره های مختلف زندگی انسان تنظیم شده است و به توضیح زندگی و رشد امیل به همراه مربیش که خود روسو است، می پردازد. کتاب اول: این بخش از کتاب به طور کلی به دوران آغاز طفولیت و مراقبت های مورد نیاز نوزاد در این دوران پرداخته است. روسو کتاب را اینگونه آغاز می نماید که هرچه از ید خالق عالم جل شانه بیرون می آید از عیب و نقص مبری است، ولی به محض اینکه به دست اولاد آدم رسید فاسد می شود. با اینکه روسو به طبیعت و فرایند طبیعی جهان اهمیت زیادی می دهد و معتقد است بهترین نوع تربیت همان است که طبیعت آن را شکل می دهد، با این حال معتقد است با شرایط کنونی اگر آدمیان فرزندان خود را تربیت ننمایند، اوضاع و احوال ما بدتر از اینکه هست خواهد شد، زیرا نوع بشر یا باید طبق قوانین طبیعت عظیم شود یا مطابق قوانین جامعه های متمدن تربیت یابد. روسو از آن جهت بر تربیت از دوران کودکی تاکید می نماید که معتقد است، باید تمام چیزی را که هنگام کودکی نداریم و در عظیم سالی به آن نیاز پیدا می کنیم، در این دوران یاد بگیریم. کتاب دوم: عنوان این بخش تربیت اخلاقی کودک است. روسو در این بخش بیشتر کوشش می نماید، وجوه اخلاقی امیل را تقویت کند و راه هایی را که برای این امر از آن ها استفاده می نماید، نیز بیان و توجیه می نماید. در این قسمت از کتاب، روسو بیشتر بر مسایل اخلاقی مانند دروغ و غیره تاکید و بیان می نماید که چون بچه ها قدرت تحلیل قوی ندارند به همین جهت ممکن است، هدف اصلی از بیان یک داستان تخیلی را که شخصیت های اصلی آن حیوانات هستند، درک نکند و از خلال آن با مساله ای مثل دروغ گویی آشنا شود. به همین دلیل روسو افسانه ها، اساطیر و داستان را مناسب بچه ها نمی داند. کتاب سوم: روسو در این قسمت به سومین مرحله طفولیت که سنین بین 12 تا 15 سالگی است می پردازد. معتقد است که در این سن نیروی کودک بسیار زیاد می شود و مازاد این نیرو باید صرف آموختن شود. اما باید توجه داشت که در ابتدا مربی باید چیزهایی را که می خواهد به کودک بیاموزد، انتخاب کند و نباید هرآنچه را که وجود دارد به او تعلیم دهد، بلکه باید مواردی را که مطمئن است، مفید فایده است به او بیاموزد در غیر این صورت وقت و نیروی کودک را تباه خواهد نمود. این متفکر برجسته در قسمت چهارم کتاب امیل به دوران شباب می پردازد. در این بخش وی سعی دارد به تربیت دینی امیل در این دوره بپردازد. روسو 15 سالگی را سنی می داند که امیل متوجه می شود، دارای روح است و 18 سالگی را سنی می داند که امیل توانایی آشنایی با امور دینی را دارد. در آخرین بخش از این کتاب امیل که به مردی بالغ تبدیل شده است به دنبال دختری که لایق همسری او باشد، می شود. روسو در کتاب امیل، چهار بخش از کتاب را به نحوه پرورش پسر می پردازد و در آخرین بخش که به دنبال دختری برای این پسر است، مجبور به توضیح توضیحاتی درباره دختران نیز می شود.

نحوه تربیت نوجوانان از نظر روسو

این متفکر نامدار در کتاب امیل، لزوم محدود کردن ذهنیات نوجوان به حسیات را توجیه می کند: از آن جایی که هدف شکل دادن موجودی عقل گرا است، تربیت به وسیله پیش بینی نتایج به دست آمدنی از ایجاد اثرات افراطی اجتناب خواهد نمود. این اثرات خطرناک شکل غیر طبیعی اخلاقی را که بصورت رفتاری غیر فعال و ریاکارانه در نظر می گیرند. در مجموع باید اجتناب کرد که نوجوان عادت کند که از روش تحمل کردن و منفعت جویی استفاده کند. در تربیتی که روسو از آن دفاع می کند، باید پیشرفت طبیعی نوجوان را مورد توجه قرار داد. تعلیم صحیح عبارت است از تشخیص انگیزه هایی که به صورت طبیعی ایجاد می شوند. به منظور آن که تأثیر تربیتی نوجوان مثبت باشد، باید به مبانی تعلیمی مرتبط با اعمال قدرت قانونی پرداخت، همچنین برای شکل دادن فردی با اشتیاق به آزادی، باید ویژگی و ارزش نوجوانی را شناخت و از مقایسه با فرد بالغ اجتناب کرد. ایده روسو آن است که تربیت نوجوان باید براساس تلقین ارزش های اخلاقی، اعمال قدرت یا توقعات جامعه باشد، اگر هدف تربیت، شکل دادن شخص است، نباید هدف و روش را با هم اشتباه گرفت تا نتیجه غیر طبیعی به دست نیاید.

باید با افکار و احساسات نوجوان کنار آمد تا از تبدیل او به شخصی آشوبگر و حسابگر اجتناب کرد، طبق نظر روسو، تربیت نوجوان قبل از سن بلوغ نباید برپایه اجبار، اطاعت و بی توجهی به اصول اجتماعی باشد. روسو بر این عقیده است که استدلال کردن با نوجوان کاری بی فایده و تضاد آفرین است.

روسو معتقد بود که انسان در دوران بدویت، بیشترین رضایت را از زندگی داشت اما آن دوران سپری شده است. با این همه لزومی ندارد که به میزان امروزی، ضعیف و تسلیم باشیم. طبیعت، همچنان در جاده استقلال، راهنمای رشد کودک است. کودک، تحت تأثیر طبیعت، به طور خودانگیز قابلیت ها و قوای تمیز خود را به وسیله تماس با اشیاء کامل خواهد نمود بی آنکه به آموزش عظیمسالان نیاز داشته باشد. بنابراین، اگر طبیعت را راهنمای خود قرار دهیم، قادر خواهیم بود، کودک را با ذهنی مستقل به نوجوانی برسانیم. آنگاه زمانی که جوان به اجتماع وارد شود، خواهد توانست به طور مؤثری با آن کنار بیاید. روسو چگونگی وقوع چنین فرایندی را در داستان تخیلی امیل بیان نموده است. روسو اساساً باور دارد که خود امیل می تواند، بسیاری از مطالب را از رهنمودهای درونزاد طبیعت بیاموزد. مثلاً امیل در نوباوگی به کشف جهان به وسیله حواس خود، اشتیاقی شدید دارد، بنابراین روسو همه اشیای مضر را از خانه پاکسازی می کند و به امیل فرصت کشف محیط را می دهد. اگر امیل بخواهد چیزی را آنالیز کند، روسو آن را در اختیارش قرار می دهد. امیل به هیچ وجه به راهنمایی عظیمسالان نیاز ندارد. در عین حال، روسو به امیل اجازه نمی دهد تا نظرش را بر او تحمیل کند. فقط زمانی چیزی را برای امیل مهیا می کند که امیل تمایلی ذاتی به داشتن آن شیء داشته باشد اما هرگز به امیل اجازه نمی دهد که مربی خود را به انجام هوس های خود وادار کند. امیل راه رفتن و سخن گفتن را نیز، خود فراخواهد گرفت. روسو هرگز شاگردش را به کاری وادار یا رفتارهای او را اصلاح نمی نماید. چنین اعمالی موجب ترس و اضطراب بچه ها می شود.

گزیده ایی از دیدگاه و اندیشه روسو در خصوص تمدن و نابرابری های جامعه

به نظر روسو، انسان در شرایط طبیعی به رغم برخورداری از آزادی نامحدود ظاهری، به معنای واقعی کلمه آزاد نیست، انسان زمانی به معنای واقعی کلمه آزاد است که به ذاتی اخلاقی ارتقا یابد و به عنوان شهفرایند از قوانینی که خود تدوین نموده، پیروی کند. بنا به نظر روسو درگذار از شرایط طبیعی به صندلی شهفرایندی، تغییری جدی صورت می پذیرد اما این تغییر، خصلتی تکوینی یا تکاملی یا حتی طبیعی ندارد، بلکه تغییری هنجاری است. انسان در شرایط شهفرایندی، به ذاتی اخلاقی تبدیل می شود و رفتار و کنش خود را در چارچوب هنجارها در راستای خیر عمومی و رفاه اجتماعی سوق می دهد، پس اگر آزادی طبیعی همه افراد، آزادی نامحدود است، آزادی شهفرایندی، آزادی مشخص شده از طرف جمع و بنابراین آزادی محدود شده فردی است. به این ترتیب روسو کوشش می نماید، نوعی هماهنگی میان آزادی فردی و جمعی ایجاد کند. وی این کار را در اثر معروف خود قرارداد اجتماعی انجام می دهد. روسو در این اثر، به دنبال طرحی دولتی برای یک قرارداد اجتماعی است که بر مبنای آن شکلی از هم پیوندی میان افراد یافت شود که نه تنها از فرد دفاع و محافظت کند، بلکه در نتیجه اتحاد او با دیگران، همان میزان از آزادی را که فرد در شرایط طبیعی از آن برخوردار بوده است، برایش تامین کند.

همچنین روسو توانست با نقد تمدن و نابرابری های جامعه، اندیشه برابری انسان ها را ورای هرگونه تفاوت اجتماعی، نژادی و دینی بیان و برای نخستین بار مشارکت شهفرایندان در زندگی سیاسی و اجتماعی را به عنوان یک ارزش مثبت مطرح کند. همچنین وی نخستین فردی بود که به طور بنیادی در باب ریشه های نابرابری میان افراد اندیشید و به همین دلیل می توان او را یکی از منابع فکری الهام بخش انقلاب فرانسه به شمار آورد. بنابراین پرداختن به نظریۀ روسو از این جهت برای توسعه و مفاهیم مرتبط با آن دارای اهمیت است که او از نخستین روشنگرانی است که مفهوم حقوق بشر را به گونه ای دقیق به کار گرفته است تا جامعه را در جهت استقرار دموکراسی راهنمایی کند. روسو در کتاب قرارداد اجتماعی ساختار جامعه ای را ترسیم می نماید که بر آزادی، برابری، مشارکت، شفقت و قانون راسخ است. در دیدگاه روسو شفقت مفهوم بنیادین سرشت انسان است. در واقع روسو شفقت را یکی از مهم ترین اجزای روابط محبت آمیز میان مردم و نظم اجتماعی موفقیت آمیز تلقی می نماید. روسو نخستین رسالت تربیت در کودکی را عشق ورزی به این دوران می داند. وی می خواهد به بچه ها اجازه داده شود تا آنها لذت زندگی و بودن را درک نمایند و از آن برخوردار شوند. به عقیده روسو، آموزش حقیقی بدون درنظر دریافت مفهوم اساسی میل و انگیزه، نمی تواند وجود داشته باشد. مهم ترین اصل نظریه روسو این است که شاگرد خود را از وابستگی به اندیشۀ دیگران آزاد سازد و اجازه ندهد که دیگران به جای او بیاندیشند و این خود گواه اهمیتی است که او برای مفهوم آزادی قائل است. در نظریۀ روسو، تربیت طبیعی به مثابه سنگ بستر توسعه در نظر گرفته می شود. چرا که در بستر تربیت صحیح است که استعدادها و ظرفیت های افراد شکوفا می شود، علایق و عواطف بارور می شوند و هر فرد بر اساس اقتضائات سِرشت خویش، سَرنوشت خویش را می یابد و می سازد. روسو باور دارد، اگر طبیعت راهنمای بچه ها قرار گیرد، آنها با ذهنی مستقل و زندگی آزموده به نوجوانی و عظیمسالی خواهند رسید و اجتماعی که قوانینش شهفرایندان را نیالوده باشد، می تواند در جهت صلح و تکامل قرار گیرد. همچنین گزیده گویی یکی از ویژگی های نوشتار روسو است.

وفات

پایان این متفکر عظیم فرانسوی در دوم جولای 1778 میلادی در قصر آرمی نوویل در حوالی پاریس دیده از جهان فروبست.

منبع: ایرنا
انتشار: 2 شهریور 1399 بروزرسانی: 5 مهر 1399 گردآورنده: dr4u.ir شناسه مطلب: 1095

به "خبرنگاران ژان ژاک روسو؛ فیلسوفی تاثیرگذار در امر تعلیم و تربیت" امتیاز دهید

امتیاز دهید:

دیدگاه های مرتبط با "خبرنگاران ژان ژاک روسو؛ فیلسوفی تاثیرگذار در امر تعلیم و تربیت"

* نظرتان را در مورد این مقاله با ما درمیان بگذارید